De Fens in Oost-Engeland, ooit een moeras zo groot als de provincie Utrecht, werd drooggelegd door Cornelius Vermuyden, Zeeuws waterbouwkundig ingenieur uit de 17de eeuw. Je kunt er van 'eiland' naar 'eiland'wandelen die nu als heuvels op het droge land liggen. De kathedraal van Ely is een imposant baken in de open vlakte.
Verschenen in: Op Lemen Voeten 2008-3 Meer foto's
Kilometers holden ze voor ons uit over een dijk, maar vluchten kan niet meer. Een brug en wat hekken beletten de kudde bruine en witte koeien om voor de zoveelste keer weg te hollen. Dan maar de confrontatie aan gaan, moeten ze gedacht hebben. Eerst verzamelen de koeien zich op de kruin van de dijk. Daarna, in gesloten formatie, rukken ze langzaam op in onze richting, vastbesloten om onze doortocht te belemmeren. Even houden we in, maar we besluiten toch door te lopen. Dan wijkt de eerste koe naar links, dan een tweede en vervolgens rent ook de rest het talud af om via de voet van de dijk langs ons heen te rennen. Wij kennen dit gedrag op de dijk alleen van schapen.
The Wash
Op de brug heeft een man met fiets al een tijdje naar ons staan kijken. “Waarom doen die koeien zo?”, vragen we hem. “Die zijn net van stal en schrikken van alles”, gromt hij. Normaal zouden de koeien al in de wei moeten staan, maar het heeft de afgelopen maanden te veel geregend, begrijpen wij. “Drie maanden lang hebben we 20 miles moeten omrijden vanwege het hoge water” Hij wijst op een hek met een wit bord. “Road flooded, road closed”, staat er met rode letters op geschreven. De man legt uit dat de weg bijna een kilometer door een gebied loopt dat bij hoog water overstroomt: the Wash, overloop of uiterwaard zouden wij zeggen. Het is een strook grasland ingeklemd tussen twee parallelle kanalen en dijken. The Wash is in het midden van de zeventiende eeuw aangelegd door de Nederlandse ingenieur Cornelius Vermuyden. De beide kanalen Old en New Bedford River zijn elk even lang als de Afsluitdijk, dus ook dit bouwwerk moet vanuit een ruimtevaartuig te zien zijn. Lopend over Vermuydens dijken heeft het landschap twee contrasterende kanten. Aan de ene kant van de dijk strekt zich strak geordend polderland uit, vaak diep zwart gekleurd door de veenbodem van nog kale akkers. Aan de andere kant ligt de Wash, waar het groen, wit en roze domineert van ruige graslanden en bloeiende meidoornhagen, een paradijs voor vogelaars. Honderden zwanen zwemmen er statig door sloten en kanalen, of grazen als witte kuddes op het groene land.
Op doorlopers
“Ooit versloegen we de Hollanders”, zegt de bejaarde Adam Giles, voorzitter van de schaatsclub in Welney, een dorpje langs de Wash. Trots vertelt hij hoe een zekere James Smart uit Welney in 1895 wereldkampioen werd in Holland. In Lamb & Flag, de pub waar het gesprek plaatsvindt, hangt nog het type schaats waarmee hij het kunstje flikte: Friese doorlopers, maar dan zonder doorgezette krul. Adam kwam pas uit de heuvels naar de Fens, nadat hij met een meisje uit Welney was getrouwd. Net als zoveel Engelsen was ook hij bang voor de “Big sky”, de verpletterend weidse hemel boven het vlakke land. Schaatsen kon hij toen nog niet. Om dat te leren reikte zijn vrouw hem de keukenstoel aan. De schaatsclub telt nog dertig leden, waarvan het jongste lid 30 is. Drie jaar geleden schaatsten ze voor het laatst. Niet op de ondergelopen Wash, daar was het ijs te dun voor, maar op een ondergelopen korenveld. Schaatsen doen ze nu vooral op inline skates in een grote stal. Om echt te schaatsen gaan ze naar Herenveen. “Do I pronouce it well”.
Een uur gaans voorbij Welney staat eenzaam langs de dijk van de Wash een robuust gebouw. Een vaart, als langs een liniaal getrokken, loopt er heen. “Dat moet een voormalig stoomgemaal zijn”, zeggen we tegen elkaar. In het Pump Drainage Museum in Prickwillow, een ander gemaal een stuk verderop, spreidt Les Walton, één van de oprichters van het museum, een kaart uit op tafel. Enthousiast steekt hij van wal: “De Wash was een aanpassing die Vermuyden aanbracht in zijn oorspronkelijke plan om het moeras van de Fens droog te leggen”. In 1630 kreeg Vermuyden opdracht van de Graaf van Bedford om een gebied van 150.000 ha beter te ontwateren. Het uitgestrekte, boomloze moeras was ontstaan in een ondiepe inham van de Noordzee. Omdat het rivierwater niet goed naar zee kon stromen begon er veen te groeien. Het veenpakket was, toen Vermuyden aan de slag ging, wel acht meter dik”. Op zijn zelfgemaakte kaart laat Les zien dat de rivieren de Ouse en Nene via een lange weg naar zee slingerden. “Hoe Vermuyden wist waar hij moest graven, snap ik eigenlijk niet, maar hij liet de Old Bedford River graven die de loop van Ouse met één derde inkortte. Daardoor kon het rivierwater sneller weg naar zee.”. Les wijst op een rode lijn die een paar meter boven ons hoofd op een muur van het museum is getrokken, ruim anderhalve meter boven de kruin van de dijk voor het oude gemaal. “Zo hoog komt het water op zee bij springvloed. Daarom liet Vermuyden ook een zeesluis bouwen bij Denver in de benedenloop van de Ouse. Dus ook de zee was getemd”
‘Boring’
In de ontbijtkamer van het B&B brengen onze tafelgenoten, een doofstomme vrouw en haar echtgenoot, ons wat gebarentaal bij. Een Duitser duidt ze aan met een vinger omhoog op het voorhoofd, een soldatenhelm met Pickelhaube vermoeden we. Om een Nederlander te duiden tekent ze met haar vingers een Volendammer kap in de lucht. Haar gebaar op onze vraag wat ze van het landschap van de Fens vindt, is nog veel krachtiger. Ze grijpt zich bij de keel en braakt. “Boring” vertaalt haar man geheel ten overvloede, “vlak en monotoon” vult hij aan. Een uur later lopen wij weer door pikzwarte akkers, prachtig aangeharkt met een reuzenhark. Kleine groene aardappelplantjes steken hun kop boven de grond. We verbazen er ons over dat ook in deze uitgestrekte vlakten het Engelse netwerk van Public Footpaths en Briddleways ons dwars door de landerijen voert. Waar nodig al weer gemaaid zodat de brandnetel geen kans heeft de kuiten van de wandelaar te prikken. In de verte ligt op een ‘eiland’ de reusachtige kathedraal van Ely mooi te wezen. Onbegrijpelijk dat zo’n enorme kathedraal werd gebouwd op wat ooit een onbeduidend moeraseiland moet zijn geweest. Wanneer Vermuyden de Fens niet had drooggelegd, zou deze kathedraal, omsloten door geheimzinnig moeras de belangrijkste toeristische trekpleister van Engeland zijn geweest, denken we. In een van haar glas-in-loodramen is een Nederlandse spreuk verwerkt: NIET ZONDER ARBYT. Deze spreuk was niet alleen de lijfspreuk van Vermuyden, maar ook het devies van het Nederlandse onderdeel binnen de Royal Air Force . Het raam herinnert aan de activiteiten van de RAF tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het vlakke terrein in East Anglia vormde een ideale uitvalsbasis voor de bombardementen op Duitsland. In de Fens lagen alleen al zo’n 130 Amerikaanse vliegvelden.
Oude rivierlopen
Vanaf Ely kun je mooi uitkijken over het polderland, waar de boerderijen op de voormalige eilandjes zijn gebouwd. Maar ook het gebied tussen de eilandjes is niet zo vlak als onze disgenoten uit de B&B meenden. Ons wandelpad voert van lage zwarte vlakten naar soms enkele meters hogere ruggen waar de grond veel lichter is. Oude rivierlopen, die vroeger het hooggelegen veen doorsneden. Ook dat kon Les ons uitleggen. “Door de ontwatering van het veen, kon lucht dieper de bodem indringen. Hierdoor oxideerden de plantenresten en daalde de bodem. Dat gaat heel snel. In 1848 hebben mensen bij Holme een lange paal in het moeras geslagen. Nu steekt die vier meter boven het veen uit”. Of Vermuyden dit fenomeen uit eigen land kende, weet Les niet. “Maar hij werd vrij spoedig met de gevolgen van zijn drainagewerken geconfronteerd. Ga maar na. Al binnen twintig jaar stak de Holmes Post drie meter boven het veen uit”. Om droge voeten te houden moest het water uit de polder naar de nu hoger gelegen kanalen en rivieren gemalen worden.
Twintig jaar na de aanleg van de Old Bedford River en Denver Sluice kregen de opdrachtgever en financiers het aan de stok met de tot de adel verheven Sir Cornelius Vermuyden. Het is heel stil in de Cambridge University Library. In alle hoekjes tussen hoge boekenkasten zitten studenten hun examens voor te bereiden. We moeten stil zijn, is ons op het hart gedrukt. Met fluwelen handschoenen wordt ons een klein boekje uit 1642 aangereikt. Het lijkt wel een in leer gebonden agenda. Of we de pagina’s zo min mogelijk willen aanraken. Met ‘A discourse touching the Drayning the Great Fennes as it was presented to his Majestic’ wilde Vermuyden opdrachtgever en financiers overtuigen om opnieuw te investeren in de ontwatering van de Fens. Nadat hij “advice of the Experienced men of the Low Countries” had ingewonnen, stelt Vermuyden voor om het slecht ontwaterde grasland, hij spreekt van summergrounds, om te zetten in beter ontwaterde wintergrounds. Dit plan mocht hij uiteindelijk uitvoeren. Daarvoor liet hij een tweede Bedford River graven waardoor de Wash als waterberging bij hoog water ontstond. Ironisch genoeg werden daarvoor ook 500 Hollandse krijgsgevangenen met een geweer in de rug het moeras ingestuurd.