We trekken de jas nog wat dichter om ons heen en stappen in een hagelbui door de rechte dorpsstraat naar de vrijstaande kerktoren. Daarachter op de begraafplaats moet een monumentje staan voor een arbeider die tijdens de landarbeidersstaking  van 1929 werd dood geschoten door de politie. Op het kerkhof drukken boomwortels statige zerken gevaarlijk schuin voorover. Om de namen te lezen moet je door de knieën. Verderop  steekt een gedenknaald fier omhoog. Het monumentje voor de martelaar is heel wat makkelijker te ontcijferen:

'Terwijl wij streden met zijn allen
iets meer gezinsgeluk
en daarbij hielden voet bij stuk
is hij door dood'lijk schot gevallen' .

Later lezen we er Westerman nog eens op na. De man heette Eltjo Siemens. Het symbool van de Groningse landarbeidersstrijd was geen staker maar een groenteventer. Hij werd door een verdwaalde politiekogel in de maag getroffen. De staking begon met een eis tot loonsverhoging van drie cent per uur, maar die weigerden de herenboeren te betalen. Het werd hard tegen hard. De graanbaronnen haalden Zuid-Hollandse landarbeiders om de oogst toch binnen te halen.

Een brede asfaltweg voert vanuit de bebouwing naar een weids akkerland, waar zonnestralen de wolken steeds verder openscheuren. We laten het asfalt voor wat het is en slaan linksaf een schouwpad in. Drainagepijpen spuwen water in diepe smalle sloten en uit de schoorsteen van de grasfabriek, die eenzaam in het wijde land staat te roken, komt de geur van stroop. Ze maken er van die kleine drolletjes die we thuis in Amsterdam aan onze poezen voeren. In de verte staan donkere figuren roerloos op het land. Ze moeten ganzen uit het veld houden, maar veel helpt het allemaal niet. Alleen als wij dichterbij komen gaan ze op de wieken om een paar honderd meter verderop weer te landen. Een nieuwe hagelbui onttrekt Finsterwolde aan het zicht en even later vliegt de hagel weer rond de oren. Wij trekken de ijsmuts verder omlaag en buigen voorover. Tien minuten duurt het, dan kaatst het zonlicht weer terug van de gevallen hagelstenen.

Langs een gebogen weggetje staan een paar monumentale Oldambtster boerderijen er haveloos bij. De ruggengraat van het lange dak van één van de immense graanschuren is geknakt. Honden blaffen nerveus vanuit de bouwval. De boer en de boerin wonen buiten op de oprijlaan, in een caravan. Ze zwaaien, wij zwaaien terug. De rode bakstenen rijtjeshuizen van het gehucht Ganzedijk staan er heel wat florissanter bij. Dat was vijf jaar geleden heel anders. Het gehucht haalde toen de voorpagina’s van alle kranten als het eerste slachtoffer van de krimpende bevolking in dit deel van Nederland.  Er stonden zoveel huizen leeg dat de woningbouwvereniging het hele gehucht tegen de grond wilde gooien. Bij het volgende gehucht Hongerige Wolf gaan we de Egyptische dijk op. Het moet ooit een strakke rechte zeedijk geweest zijn, maar is nu op sommige plaatsen als een pudding ingezakt. Waar heeft die dijk eigenlijk zijn naam aan te danken? We vragen het aan een man op klompen. Hij weet het niet, maar zijn buurman zei ooit dat er een Egyptische munt is gevonden. Hongerige Wolf, die andere poëtische naam, heeft volgens die zelfde buurman zijn naam te danken aan de waterwolf.

Het Oldambt is een gebied waar je van dijk naar dijk loopt. Oude kaarten laten zien dat hier ooit drie van de vele dijken samenkwamen. . Vanaf 1300 viel de streek ten prooi aan de zee. Hele dorpen verdwenen in de golven. Dat was niet zomaar natuurgeweld, de mens had hier een nijver aandeel in. Door de ontwatering was de oorspronkelijk dikke veenlaag ingeklonken. De dijken waren te zwak om het lage land bij hevige stormvloeden droog te houden. Maar Hongerige Wolf bleef gespaard. Pas in de zestiende eeuw begon men weer stapje voor stapje het verloren land terug te winnen. Van Finsterwolde tot aan de Dollard lag ooit een hele rits dijken. We  proberen ze terug te vinden. De oudste dijk waar ook Ganzedijk op lag, herken je niet meer. De tweede dijk, aan de westkant van Hongerige Wolf, is vrijwel vlak geploegd. Er rest niet veel meer dan een flauwe hobbel in het land. De Egyptische dijk met zijn bobbels is aangeknaagd door de tand des tijds. Alleen de laatste twee dijken liggen nog echt dijk te wezen. De een als slaper en de ander als delta-hoge dijk. Achter deze laatste dijk liggen de kwelders en slikken van de Dollard vredig onder het ijs. Dat hier ooit dorpen met prachtige namen zoals Ludgerskerke en Wynedaham lagen, kan je je nu niet meer voorstellen.

In het dorpshuis van Drieborg hangen de kapstokken vol winterse jassen. Toneelvereniging de Drie Börgen speelt er voor de bejaarden het stuk Gain Piet, moar pizza. Onder de toeschouwers moeten nog stakers zijn uit 1929 en misschien zelfs een enkele bejaarde graanbaron. Op het mooie rechte weggetje van Drieborg naar de Dollard bij Nieuwe Statenzijl, snijdt de wind in het gezicht. De langste onder ons neemt de kop. De anderen imiteren de V-formatie van de ganzen boven ons. We verlangen naar het Zijl, daar kunnen we de wind weer de rug toekeren. De toegang tot de Johannes Kerkhovenpolder is een gat in de slaperdijk. Waar zijn de palen die bij dijkdoorbraak het gat moeten dichten? Vroeger lagen ze binnen handbereik in een houten huisje. Vreemd eigenlijk zo’n gat. De dijk moet, denken we, een obstakel geweest zijn voor zwaar beladen wagens. We proberen ons voor te stellen hoe in oogsttijd de wielen op de met modder-besmeurde helling dol draaiden.

Als we over de kruin van de Dollarddijk kijken, ligt de havenstad Emden scherp op de horizon en blinken schuimkopjes in de zon. Een vogelkijkhut staat op kwelderland tussen glanzend geel riet. Het is eb. Water licht op in donkere slikgeulen. Het gemaal van Nieuwe Statenzijl spuit met kracht een dikke straal water de Dollard in. Onze wandelroute gaat verder over de dijk langs de Westerwoldse Aa naar Nieuweschans, het einddoel van de wandeling. Windturbines steken hoog uit boven het vlakke land. Rechts aan de overkant van het water flitsen de lampen aan van het gasexportstation. Dat doen even later ook de lichten van het Duitse importstation, links van de dijk. Als de vierkante silotoren van Nieuweschans in zicht komt, jagen donderslag en hagel ons van de dijk. Het huidige station van Nieuweschans is niet meer dan een verhoogd trottoir met glazen abri’s. Dat moet in 1929 anders geweest zijn, toen hier Zuid-Hollandse stakingsbrekers onder boegeroep ontvangen werden. Tegenwoordig zijn het geen stakingsbrekers, maar gestreste burgers die naar (inmiddels) Bad Nieuwschans worden gelokt. In de thalassostudio van het Bad hopen ze herboren te worden in het fossiele zeewater dat hier uit de diepte wordt opgepompt.

We hebben gekozen om de gure noordoostenwind in de rug te houden. De vrieshemel boven de zeedijk vergoot het ruimtegevoel. In de jongste polder rechts van ons staan de trouwste medewerkers van Rijkswaterstaat; de Schotse Hooglanders zijn winterhard. Het wad is in het ijs gepakt. We zakken er soms doorheen maar de intrigerende ijsfiguren en luchtbellen maakt dat we blijven wadlopen zonder de zwarte voeten te krijgen die je normaal vlak onder de dijk oploopt. We wippen de dijk op om een blik te werpen in de Johannes Kerkenhovenpolder uit 1878. Niet een ingedijkte kwelder zoals alle andere polders die we verder nog zullen zien, maar ingedijkt rauw slik. Men kon blijkbaar het geduld niet opbrengen totdat de zeestromen aangemoedigd door noeste  kwelderwerken de zeebodem zo ver hadden opgehoogd dat het buitendijkse land begroeide. Ook nu is de begroeiing nog beperkt: bij elke opgang naar het land twee bomen. We verlaten de Dollard op de plek waar de Carel Coenraadpolder uit 1924 zich hecht aan de Kerkenhoven. We lopen over de dijk die beide polders scheidt en doorsneden wordt door een kloof waar en weg doorloopt: een zogenoemde coupure. In noodgevallen kan het gat gesloten worden met balken. Waar de dijk zich splitst komen de schapen ons tegemoet. Deze dijk is in 1862 gereedgekomen en beschermde de Reiderwolderpolder. Op de dijk staat een lange rij populieren. Regelmatig moeten we een hek zonder overstap zien over te komen. Je kunt je nauwelijks voorstellen dat al dit prikkeldraad voor schapen is bedoeld. Het lijkt wel of men wandelaars wil weren. We komen er steeds zonder kleerscheuren overheen. Na  de volgende coupure komen we bij de Olde Geut, een oude kreek.

Het is een van de weinige onregelmatige vormen in dit strak verkaveld land. De kreek volgde de hartlijn van de westelijke Dollardinham. De inbraak van de Eems vormde twee inhammen gescheiden door het hoger gelegen schiereiland van Winschoten dat door het ijs is opgestuwd. Het zeewater reikte nog vijftien kilometer verder richting Scheemda en Noordbroek. De Geut is ons spoor opzoek naar de drooglegging. Vanaf hier doorsneed dit water nog zes dijken. We zakken de dijk af  en lopen langs de rand van de sloot. Op de topografische kaart hebben we zorgvuldig de noordzijde uitgekozen om niet verrast te worden door onneembare zijsloten. De bevroren grond maakt dat we er goed kunnen lopen. Bij de eerste zijweg wacht ons de eerste verrassing. De Geut is geheel verdwenen. Hij is zelfs voor een geoefend oog niet meer te ontwaren. Een knap staaltje egaliseren! We vervolgen over het asfalt, maar slaan bij een verlaten boerderij weer de velden in en lopen weer langs de Geut. De volgende boerderij ligt op de dijk van 1819. Verder is er weinig meer van te zien. Aan de andere kant van de Geut is het een diepe wetering geworden. De leegte wordt versterkt door de industrie bij Delfzijl aan de rechterhorizon en voor ons een witte rookpluim die door  harde noordenwind is uitgerekt. Het volgende stuk loopt langs een bewoond huis dus kiezen we voor een stuk weg. Dit stuk Dollard is land gebleven, het voormalige eiland Munninkeveen. Daar is niet veel meer van terug te vinden, ook niet in de verkaveling. De boerderijen liggen er uitgestorven bij, het land is in rust. Waar de weg de Geut weer raakt ligt volgens onze kaart het Oude Zijl, wat wijst op een uitwateringssluis in een dijk. Deze stamt uit 1796 en beschermde de Oosterwolderpolder  tegen de zee. De naar links buigende weg ligt er op. Ook in de landerijen zijn nog wel bobbels te zien, maar veel van de dijk is verdwenen. De Geut leidt ons in een paar bochten naar de grasdrogerij die de rookpluim uitstoot. Een kort bezoek leert ons dat hier meer veevoeder wordt gedroogd. Ook de kleine drolletjes die we aan allerhande huisdieren voeren, komen hier vandaan. We kunnen mooi opwarmen want we zijn wel koud geworden. Vanaf hier is de Geut een rechte sloot. Aan het einde van het perceel komen we ook de eerste barrière tegen. We moeten de zijsloot een eind volgen om het te kunnen oversteken. Halverwege het volgende perceel moeten we echt op zoek naar de dijk van 1701. Het is dat we het weten want anders hadden we het lichte hoogteverschil niet meer gezien. Ook de boerderij ten noorden van ons ligt duidelijk op een restant van de dijk. Het is hier echt rustig en de blik oneindig.

Verderop knabbelt een kudde reeën aan de sprieten van de braakliggende akker. Bij de weg gaat de Geut niet verder meer. Op de kaart van 1865 loopt ie nog twee kilometer verder. Een aanwijzing dat hier sindsdien veel is veranderd al lijkt het oneindige landschap eeuwige stilstand te suggereren. Dezelfde kaart laat een langgerekte opstrekkende verkaveling zien die alleen nog maar terug te vinden is in de lange wegen en het vrijwel ontbreken van boerderijen. Het gras op de oude kaart blijkt verdwenen. Eind 19de eeuw heeft de veepest het gras doen verdwijnen.  De introductie van het graan was de opmaat voor de "graanrepubliek" in de Oldambt. We lopen de weg af richting Midwolda, dat op de oever van het schiereiland van Winschoten ligt. Aan onze rechterhand passeren we een klein bosje met een kolk. Deze kolk ontstond bij een doorbraak van de dijk uit 1665. Ook bij de boerderij verderop ligt nog zo'n doorbraakkolk. Van een dijk is niets meer te zien. Even verderop slaan we een pad in dat globaal de oudste gesloten dijk van de Dollard uit 1545 volgt. We komen langs drie doorbraakkolken. Aan het eind van het pad ligt een echte verrassing, niet aangekondigd door een informatiebord, het oude kerkhof van Midwolda. Hier lag het Middeleeuwse dorp dat bedreigd werd door de zee. Men heeft het hele dorp een kilometer verplaatst. Uit het feit dat het kerkhof er nog ligt valt af te leiden dat de zee hier bedeesd aan het land knaagde. Het water was lastig maar niet levensbedreigend.

We lopen naar het huidige Midwolda en komen uit bij de Ennemaborg. Als we het landgoed oplopen zijn de runderen en paarden niet van de lucht. Ze staan tussen berijpte struiken. Zij zijn een voorbode van de nieuwste landschapsgeschiedenis van de Dollard. Op dit landgoed vonden in Nederland de eerste experimenten met jaarrond begrazing in het natuurbeheer plaats. Grazers zoals Schotse Hooglanders en Konikspaarden vreten jonge boompjes en houden het landschap open. Nu de graanboeren in Oost-Groningen het niet meer redden op de wereldmarkt, dreigen de Dollardpolders dicht te groeien. En daarmee zouden ook de laatste sporen van de oude Dollardlandschap verdwijnen.

Een brede asfaltweg voert vanuit de bebouwing naar een weids akkerland, waar zonnestralen de wolken steeds verder openscheuren. We laten het asfalt voor wat het is en slaan linksaf een schouwpad in. Drainagepijpen spuwen water in diepe smalle sloten en uit de schoorsteen van de grasfabriek, die eenzaam in het wijde land staat te roken, komt de geur van stroop. Ze maken er van die kleine drolletjes die we thuis in Amsterdam aan onze poezen voeren. In de verte staan donkere figuren roerloos op het land. Ze moeten ganzen uit het veld houden, maar veel helpt het allemaal niet. Alleen als wij dichterbij komen gaan ze op de wieken om een paar honderd meter verderop weer te landen. Een nieuwe hagelbui onttrekt Finsterwolde aan het zicht en even later vliegt de hagel weer rond de oren. Wij trekken de ijsmuts verder omlaag en buigen voorover. Tien minuten duurt het, dan kaatst het zonlicht weer terug van de gevallen hagelstenen.

Het rechte schouwpad komt uit op een gebogen weggetje. Daar staan een paar monumentale Oldambtster boerderijen er haveloos bij. De ruggengraat van het lange dak van één van de immense graanschuren is geknakt. Honden blaffen nerveus vanuit de bouwval. De boer en de boerin wonen buiten op de oprijlaan, in een caravan. Ze zwaaien, wij zwaaien terug. Bij het gehucht Hongerige Wolf gaan we de Egyptische dijk op. Het moet ooit een strakke rechte zeedijk geweest zijn, maar is nu op sommige plaatsen als een pudding ingezakt. Waar heeft die dijk eigelijk zijn naam aan te danken? We vragen het aan een man op klompen. Hij weet het niet, maar zijn buurman zei ooit dat er een Egyptische munt is gevonden. Hongerige wolf, die andere poëtische naam, heeft volgens die zelfde buurman zijn naam te danken aan de waterwolf. Even verder komen we in Drieborg, ook een gehucht. Het ontleent zijn naam aan de samenkomst van drie dijken. Het Oldambt telt veel meer dijken. Het is een gebied waar je van dijk naar dijk loopt. Vanaf 1300 viel het Oldambt ten prooi aan de zee. Hele dorpen verdwenen in de golven. De dikke veenlaag was ingeklonken en de dijken waren te zwak om het land bij hevige stormvloeden droog te houden. Pas in de zestiende eeuw begon men weer stapje voor stapje het verloren land terug te winnen. Van Finsterwolde tot aan de Dollard lagen ooit een rits dijken. Een paar jaar geleden probeerden we ze terug te vinden. De oudste dijk lag er niet meer. Alleen wat kolken, resten van dijkdoorbraken, markeerden de plaats waar hij had gelegen. De tweede dijk, één polder verderop, was vrijwel vlak geploegd, niet veel meer dan een flauwe hobbel in het land. Dijk nummer drie lag erbij als een bobbeldijk. De kruin van dijk vier stak rafelig af bij de strakke streep van de zeedijk verderop. Alleen de laatste twee dijken lagen nog echt dijk te wezen. De een als slaper en de ander als delta hoge dijk. Het eilandje Monnikenveen, dat ooit boven het akkerland uitstak, zagen we niet meer: voor goed in de vette klei verdwenen.

In het dorpshuis van Drieborg hangen de kapstokken vol winterse jassen. Toneelvereniging de Drie Börgen speelt er voor de bejaarden het stuk Gain Piet, moar pizza. Onder de toeschouwers moeten nog stakers zijn uit 1929 en misschien zelfs een enkele bejaarde graanbaron. Op het mooie rechte weggetje van Drieborg naar de Dollard bij Nieuwe Statenzijl, snijdt de wind in het gezicht. De langste onder ons neemt de kop. De anderen imiteren de V-formatie van de ganzen boven ons. We verlangen naar het Zijl, daar kunnen we de wind weer de rug toekeren. De toegang tot de Johannes Kerkhovenpolder is een gat in de slaperdijk. Waar zijn de palen die bij dijkdoorbraak het gat moeten dichten? Vroeger lagen ze binnen handbereik in een houten huisje. Vreemd eigenlijk zo’n gat. De dijk moet, denken we, een obstakel geweest zijn voor zwaar beladen wagens. We proberen ons voor te stellen hoe in oogsttijd de wielen op de met modder besmeurde helling dol draaiden.

Als we over de kruin van de Dollarddijk kijken, ligt de havenstad Emden scherp op de horizon en blinken schuimkopjes in de zon. Een vogelkijkhut staat op kwelderland tussen glanzend geel riet. Het is eb. Water licht op in donkere slikgeulen. Het gemaal van Nieuwe Statenzijl spuit met grote kracht een dikke straal water de Dollard in. Onze wandelroute gaat verder over de dijk langs de Westerwoldse Aa naar Nieuweschans, het einddoel van de wandeling. Windturbines steken hoog uit boven het vlakke land. Rechts aan de overkant van het water flitsen de lampen aan van het gasexportstation. Dat doen even later ook de lichten van het Duitse importstation, links van de dijk. Als de vierkante silotoren van Nieuweschans inzicht komt, jagen donderslag en hagel ons van de dijk. In Nieuweschans nemen we een kamer in familiehotel de Leeuwerik tegenover het station. Daar bij het station, nu niet veel meer dan een verhoogd trottoir met wat glazen abri’s, werden in 1926 de Zuid-Hollandse stakingsbrekers onder boegeroep ontvangen. Tegenwoordig zijn het geen stakingsbrekers maar 55-plussers met een riant inkomen die naar het Oldambt worden gelokt. De Blauwe Stad, zo heet de plek waar hun villa’s aan het water komen te staan, moet nog gebouwd worden . Water is er nog niet. De polders moeten nog ontpolderd worden.